Wellnessrechts
De opkomst van ‘wellnessrechts’: yogales als broeinest van complottheorieën
Analyse woensdag 7 april
Dit verhaal is alleen vandaag gratis te lezen.
Spiritualiteit was misschien ooit ‘alternatief’, maar is nu hartstikke mainstream, schrijft journalist Doortje Smithuijsen. Je verbazen over het feit dat mensen aan yoga doen én Forum voor Democratie stemmen is net zoiets als je verbazen over het feit dat mensen Forum stemmen én wel eens naar de Praxis gaan.
Tekst Doortje Smithuijsen
Fotografie William Perugini
9 tot 11 minuten leestijd / 14 minuten luistertijdDankzij Blendle kun je dit verhaal ook beluisteren.
Vaccineren? Daar moest de wellness-influencer een beetje om lachen. Ik was bij haar over de vloer tijdens de research voor mijn eerste boek toen ze me vertelde dat ze niet van plan was haar kinderen te laten inenten tegen mazelen of de bof. Zijzelf was ook niet ingeënt: haar moeder was net als zij voorstander van ‘eigen onderzoek’ als het ging om voeding en gezondheid, en fel tegen ‘farmaceutische maffiaproducten’ als vaccins. Dit waren mensen die al slow juiceden in de jaren negentig; die raw food aten toen Rens Kroes nog niet eens geboren was. Ging de overheid hen nu echt vertellen wat wel en niet gezond was? Voor hen bepalen dat ze hun kinderen moesten volspuiten met ‘chemische rommel’? Dacht het niet.
Het was de eerste keer dat ik direct geconfronteerd werd met de samenkomst van het geloof in yoga en self care enerzijds en anderzijds een diep wantrouwen tegenover alles wat met ‘hogerhand’ te maken heeft – van de landelijke politiek tot de mondiale farmaceutische industrie.
IKKE IKKE MENTALITEIT
Afgelopen maand, rond de verkiezingen, werden we collectief geconfronteerd met het idee van ‘yogarechts’: mensen die zichzelf spiritueel noemen en óók aanhanger zijn van complottheorieën over corona en de deep state. Een Instagrampost van journalist Roxane van Iperen, waarin ze uitlegde dat juist ‘vrije types’ geregeld Forum, PVV of JA21 stemden, ging viraal. Niet gek, vond Van Iperen: het ging hier om een ‘geprivilegieerde groep’ die ‘vooral met zichzelf’ bezig is.
Zorgen alom – stemden yogi’s nu ook al op Thierry? Waar ging het heen met deze wereld?
Ik snapte de opwinding, maar was ook verbaasd. Mijn sociale media-feed – waarin de post van Van Iperen constant werd gedeeld vergezeld van verontwaardigde teksten – deed me vooral denken aan mensen die ontzettend schrikken als ze horen dat er in hun eigen stad óók PVV wordt gestemd. ‘Toch niet in deze buurt?’
Wie de afgelopen jaren had opgelet – op YouTube, op talkshowtafels of simpelweg tijdens de yogales – had de versmelting tussen spiritualiteit, complottheorieën en een sterke ikke ikke ikke-mentaliteit eigenlijk niet kunnen missen.
Er is bijna geen groot (tech)bedrijf waar niet ook een of andere sjamaan in dienst is die de chakra’s van de medewerkers controleert en in de gaten houdt of de algehele energie nog wel clear is.
Het begint al met het idee dat yoga en mindfulness alternatief zouden zijn – voorbehouden aan vrijdenkers, aan mannen met dreadlocks en vrouwen in harembroeken die de hele dag zitten te chanten. Spiritualiteit was misschien ooit niche, maar is inmiddels goed voor een industrie waarin jaarlijks wereldwijd rond de 80 miljard Amerikaanse dollar omgaat. Yoga- en meditatiecentra schieten in zo’n beetje elke grote westerse stad als paddenstoelen uit de grond. Mijn eigen Amsterdamse yogaschool opende haar deuren in 2006 en heeft inmiddels vier vestigingen in Amsterdam, plus nog een in Den Haag – allemaal even ruim en luxueus opgezet.
Ondertussen hoef je voor een lesje yin/yang allang niet meer naar de yogaschool. Er zijn yogaklasjes in vrijwel elke sportschool – van Vondelgym tot Basic Fit. Er worden lessen mindfulness aangeboden op zo ongeveer elk kantoor op de Zuidas. Er is bijna geen groot (tech)bedrijf waar niet ook een of andere sjamaan in dienst is die de chakra’s van de medewerkers controleert en in de gaten houdt of de algehele energie nog wel clear is. Ja, spiritualiteit was ooit niche, maar is nu harstikke mainstream. Je verbazen over het feit dat mensen aan yoga doen én Forum stemmen is eigenlijk zoiets als je verbazen over het feit dat mensen Forum stemmen én wel eens naar de Praxis gaan.
NEOLIBERAAL PRODUCT
Hoe yoga en mindfulness zo mainstream konden worden in een maatschappij die ogenschijnlijk draait om heel andere dingen – winst, concurrentie, succes – legt Ronald E. Purser uit in zijn boek McMindfulness. De crux is, zegt Purser, dat moderne spiritualiteit in wezen een neoliberaal product is. Yoga, meditatie, HeadSpace: het is allemaal gericht op ontstressen, met als onderliggend doel daarna weer keihard door te draaien in de dagelijkse ratrace. Hoewel verre verwant van het hindoeïsme – waarin wordt gestreefd naar verlichting en niet meer handelen vanuit het ego – gaat mindfulness inmiddels vooral om persoonlijk gewin en zelfoptimalisatie. Zoals Slavoj Žižek het eens verwoordde: het is een kapitalistische ideologie die mensen helpt mee te draaien in haar systeem terwijl ze ondertussen de uiterlijke schijn van mentale gezondheid behouden.
Intussen is er in de wereld van de spiritualiteit al veel langer sprake van het verkopen van ‘waarheden’ die wat onderliggend fundament betreft doen denken aan Baudets theorieën over ‘cijona’, zoals hij corona noemt. Rens Kroes riep haar 280.000 Instagramvolgers in 2016 bijvoorbeeld op tot het drinken van klei – dat zou volgens haar overtollig vocht absorberen en goed zijn tegen ‘negatieve straling’. En hoewel artsen massaal waarschuwden Kroes’ advies niet op te volgen, verloor ze er geen volgers om – inmiddels staat haar teller op 360.000. Haar zus Doutzen raadde haar miljoenen volgers afgelopen jaar nog aan een gal- en leverreiniging te doen door een combinatie van vasten en het drinken van appelsap en aangelengd zout. Weer stonden artsen in de rij om uit te leggen dat dit dieet niet werkt en mogelijk zelfs schadelijk is.
Op mijn eigen yogaschool wemelt het van de mensen die er alternatieve gedachten op na houden als het gaat om gezondheid en medicijnen.
De meiden van vegan-platform The Green Happiness zaten in 2016 heel serieus bij RTL Late Night uit te leggen dat je beter geen eieren kan eten, omdat dat de menstruatie is van een kip. De opgetrokken wenkbrauwen van presentator Humberto Tan spraken boekdelen. Hun kook- en lifestyleboeken werden evengoed bestsellers – ondanks officiële waarschuwingen vanuit het Voedingscentrum.
Op mijn eigen yogaschool wemelt het van de mensen die er alternatieve gedachten op na houden als het gaat om gezondheid en medicijnen. Yogadocenten leggen me uit dat ik mezelf het beste met sesamolie kan insmeren als ik last heb van een droge huid. Gevoelens van stress en disbalans? Elke ochtend Aloe Vera sap drinken en een maansteen onder je kussen. En natuurlijk zo vaak mogelijk heilig hout branden, om je huis te reinigen van slechte energie.
Al deze tips heb ik opgevolgd – meer als hobbyisme dan als serieuze strategie. De sesamolie combineerde ik bijvoorbeeld met de hormoonzalf die ik al jaren op doktersrecept smeer tegen eczeem. Dat is denk ik wat een yogaschool – naast een plaats van fysieke uitdaging en ontspanning – voor mij is: een plek om even te ontsnappen aan het dagelijks leven. Aan sociale verplichtingen, aan het nieuws, aan werk. Je komt er samen met mensen die je alleen kent van yoga, je telefoon staat er altijd uit. Zolang je binnen bent, geloof je alles wat de yogadocent zegt. Als je weer naar buiten loopt, is er weer de dagelijkse realiteit van de NOS, van je WhatsApp-groepen en van je eigen rationele geest.
SOCIAAL BEWIJS
Ja, voor mij vormt yoga ook een tamelijk neoliberale oplossing: een ontsnapping aan de dagelijkse ratrace die er tegelijkertijd voorbereiding én onderdeel van is – een abonnement kost 80 euro per maand.
Pas toen een yoga-vriendin afgelopen jaar corona kreeg, begon ik in te zien dat yoga misschien wel net zo kan werken als een YouTube-algoritme. Mijn zieke vriendin wilde enkel medisch advies opvolgen van haar yogalerares – ze weigerde naar de huisarts te gaan, of naar de GGD, ‘want wat weten die nou’.
Zoals mensen die zich onveilig, ongehoord en ongezien voelen sneller de rabbit hole van complottheoriefilmpjes in worden getrokken op sociale media, zo was mijn vriendin in een onzekere periode gevallen voor de ‘alternatieve ideeën’ vanuit de yoga-believers.
Deze vriendin is in principe even hoogopgeleid als ik, en net zo welvarend. Ze had wel onlangs haar werk verloren en al een tijd weinig sociaal contact. Waar yoga voor mij een ontsnapping is aan een leven vol mondige vrienden en werk waarin ik constant analytisch moet nadenken, was het voor haar langzaam maar zeker haar hele wereld geworden. En zoals mensen die zich onveilig, ongehoord en ongezien voelen sneller de rabbit hole van complottheoriefilmpjes in worden getrokken op sociale media, zo was mijn vriendin in een onzekere periode gevallen voor de ‘alternatieve ideeën’ vanuit de yoga-believers.
En voor wie begrijpt dat spiritualiteit inmiddels meer businessmodel is dan diepgeworteld geloof, is het niet verrassend dat die believers voor een groot deel aan de haal gaan met coronacomplotten. In een onzekere, stressvolle tijd grijpen wellness warriors naar een overlevingsmethode die eerder succesvol is gebleken, en die ze bovendien online steeds meer om zich heen zien, schrijft auteur en voormalig wellness-influencer Sarah Wilson in een artikel in The Guardian.
Wilson is niet enorm verrast over de populariteit van alternatieve feiten in de spirituele hoek. De wellness-wereld is immers al langer bedreven in ‘eigen research’, schrijft ze – en in sommige gevallen komt uit die eigen research ook zinnige informatie voort (denk aan documentaires als That Sugar Film of Cowspiracy). Wel is Wilson verbaasd over hoe snel ze haar volgersschare de afgelopen maanden zag radicaliseren: onder haar posts over de situatie rond corona kreeg ze steeds meer reacties over de ‘Deep State’, 5G-complotten en bloeddrinkende satanisten. #DOYOUROWNRESEARCH kreeg een heel andere lading dan voorheen.
Die online radicalisering heeft volgens Wilson veel te maken met een gevoel van onrust en stress onder haar volgers. ‘Tal van onderzoeken tonen aan dat we sociaal bewijs doorgaans veel meer geloven dan wetenschappelijk bewijs,’ schrijft ze. We willen bij een groep horen, ons veilig voelen – zeker als de wereld om ons heen ineens heel onveilig overkomt. De motivatie van het massaal onderzoeken en delen van complottheorieën is vergelijkbaar met het massaal inslaan van wc-papier, schrijft Wilson. ‘Mensen doen het omdat andere mensen het doen.’ Het probleem is alleen dat research via YouTube natuurlijk iets anders is dan degelijk, wetenschappelijk gefundeerd eigen onderzoek.
ALLEMAAL IN EEN BUBBEL
Maar het is niet alleen een gevoel van sociale cohesie dat yogi’s aanzet complottheorieën te onderzoeken en te delen – daarachter zit ook een economisch motief. In een artikel voor Wired beschrijft Cécile Guergin, onderzoeker bij het Institute for Strategic Dialogue in Londen, dat ze in eerste instantie verbaasd was om ideeën over QAnon terug te vinden in een subcultuur die ze zelf – als parttime yogadocent – van binnenuit goed dacht te kennen.
Via een follow the money-denkmodel kwam ze vervolgens tot de conclusie dat in elk geval een deel van deze ‘radicalisering’ economisch gemotiveerd is. 2020 zorgde voor een stijging van 23 procent in het aantal sluitingen van Amerikaanse yogascholen, waardoor een hoop docenten – vaak freelancers – zonder werk en inkomen kwamen te zitten. Het enige dat nog over was van hun dagbesteding en inkomen, was de mogelijkheid les te geven via Zoom, YouTube of Instagram Live. Deze werkloos geworden yogadocenten konden eigenlijk maar één ding proberen: volgers krijgen.
En als we iets van corona hebben geleerd, is het wel hoe je volgers moet verzamelen op sociale media. Guergin beschrijft hoe verschillende yoga-influencers tienduizenden nieuwe volgers kregen toen ze zich kritisch gingen uitlaten over de pandemie, de maatregelen en de mogelijkheid van één groot complot vanuit de overheid, de farmaceutische industrie en Bill Gates. Er zijn tal van internationale wellness-influencers (type moeders met vier kinderen die de hele dag lachend smoothies drinken) die hun volgersaantallen exponentieel zagen toenemen na het posten over QAnon of andere coronacomplotten. Veel van die grote wellness-influencers hebben volgers over de hele wereld – vermoedelijk ook in Nederland.
Roxane van Iperen schreef in haar post over spirituele vrouwen die zich – mede dankzij het hoge salaris van hun man – doorgaans fulltime op hun eigen geluk kunnen richten, en zich door corona voor het eerst beperkt voelden in die vrijheid. Gevolg: ze gaan meteen ‘fullblown fuck the world’, schreef Van Iperen – en stemmen op extreemrechtse corona-ontkenners.
Door altijd maar in onze bubbel te blijven, reduceren we de leden van andere bubbels tot karikaturen – en zijn we verbaasd als mensen die enigszins op onszelf lijken zo anders denken dan wij.
Ondertussen bestond de connectie tussen spiritualiteit en complotdenken al langer, net als de samensmelting van wellness en vergaand neoliberalisme. De ophef over de vermeende opkomst van ‘yogarechts’ was vooral een voorbeeld van hoezeer we allemaal in een bubbel zitten – een bubbel die eigenlijk maar eens per vier jaar echt wordt doorgeprikt. Ja, mogelijkerwijs is die vrouw die altijd naast je zit bij yin yoga een PVV-stemmer: als je eens met haar in gesprek was gegaan, in plaats van meteen na de les ‘helemaal opgeladen’ weer door te rennen naar je volgende afspraak, was je daar minder verbaasd over geweest. Door altijd maar in onze bubbel te blijven, reduceren we de leden van andere bubbels tot karikaturen – en zijn we verbaasd als mensen die enigszins op onszelf lijken zo anders denken dan wij.
De opkomst van ‘wellnessrechts’ zegt zeker een hoop over de samenleving waarin we leven. Maar de verbazing erover misschien nog wel meer.