Daniël Dennett (door Michiel Hekkens)

Daniel Dennett – De evolutietheorie als ‘universeel zuur’
Datum: 25 november 2021
Klas: 4 VWO

Onderwerp: Vrijheid en Verantwoordelijkheid week 1

Daniel Dennett is een hedendaagse Amerikaanse filosoof, die de evolutietheorie van Darwin typeert als een ‘universeel zuur’. Net als een zuur bijt het zichzelf overal een weg doorheen. De evolutietheorie blijft niet braaf binnen het domein van de biologie, maar bemoeit zich met alles wat de mens belangrijk vindt. In deze les reflecteren we in het bijzonder op de invloed van de evolutietheorie op de manier waarop de mens over zichzelf, God en zingeving denkt.

De invloed van de evolutietheorie op…

… ons zelfbeeld

Voor mij als mens voelt het alsof er ‘iemand’ in mijn hersenpan zit die door mijn ogen de wereld in kijkt, met mijn oren hoort en vanuit een soort cockpit mijn lichaamsdelen aanstuurt. Dit iemand noem ik mijn ‘ik’. Heel lang zag men dit ‘ik’ als een ziel, die in een immateriële vorm (een soort geest) in ons hoofd zit en vanuit hier ons lichaam bestuurt. Na de dood zou onze geest blijven bestaan en naar de hemel, hel of een ander lichaam verhuizen (afhankelijk van welke religie je aanhangt).

Het bestaan van een unieke menselijke ziel staat door de evolutietheorie op losse schroeven. Als mensen zijn ontstaan uit apen, is het dan wel logisch dat mensen wél en apen géén ziel hebben? En heeft God dan eerst 4 miljard, 999 miljoen en 800.000 jaar rustig in zijn leunstoel naar de evolutie zitten kijken, om de laatste 200.000 jaar (als de mens op het toneel verschijnt) te denken: ‘Hé, laat ik eens een goddelijke ziel in dit wezen stoppen!’? Dat klinkt niet heel geloofwaardig. Wie bovendien een mensenbrein en een apenbrein opensnijdt, ziet dat ze verdomd veel op elkaar lijken. Ze zitten vol neuronen en myeline (grijze en witte stof), maar een ziel is nergens te bekennen.

In het verlengde hiervan legt de evolutie een bom onder de opvatting dat de mens op enige wijze bijzonder is, dat we als enige een ziel hebben en het beste, nobele en volmaakte wezen zijn dat beter is dan alle andere dieren. Door de evolutietheorie klinken deze veronderstellingen plots misplaatst en arrogant. Mensen zijn net als alle andere dieren vijf miljard jaar oude kleinkinderen van onzichtbaar plankton in de oceaan. We zijn voortgekomen uit een contingent proces, oftewel: het had ook anders kunnen zijn (evolutie is immers gebaseerd op toeval). Met dit inzicht is het lastig om de unieke status van de mens vol te houden.

...God

Ook het bestaan van God is sinds de evolutietheorie ingewikkeld geworden. Volgens de Bijbel is de mens door God gecreëerd naar zijn eigen evenbeeld (althans, Adam werd zo gemaakt. Eva is gemaakt uit de rib van Adam). Volgens de evolutietheorie is de mens ontstaan uit de aap. Deze twee uitspraken staan dus lijnrecht tegenover elkaar.

… zingeving

Alles waar levende wezens mee bezig zijn, is volgens de evolutietheorie: ‘the survival of the fittest’: we strijden tegen elkaar om een zo goed mogelijke partner (knap, succesvol, intelligent) te vinden, zodat we onszelf hiermee voort kunnen planten en zo goed mogelijke kinderen (ook knap, succesvol en intelligent) te krijgen. Alleen de meest succesvolle exemplaren van iedere soort blijven bestaan, de onsuccesvollen sterven voordat ze nageslacht kunnen krijgen. Dit noemt Darwin natuurlijke selectie. Er is geen doel van deze eeuwige concurrentiestrijd, geen hogere betekenis of een verre horizon waar we naartoe gaan. Evolutie is een blind proces en daarmee is onze voortplantingsdrang in wezen zinloos.

Het Darwinistische levensdoel van dieren is vaak duidelijk te zien. Sommige dieren gaan zelfs meteen dood nadat ze zich hebben voortgeplant. Zo sterven mannetjes-zalmen heel snel nadat ze hun sperma over de eitjes van de vrouwtjes hebben gespoten. De vrouwtjes gaan meteen na de bevalling dood. Met de evolutietheorie in het achterhoofd is dit logisch. De voortplanting is volbracht, dus pa en ma mogen sterven.

Is de mens ook alleen maar bezig met ‘survival of the fittest’ ?

Bij de mens zijn deze evolutionaire principes iets minder zichtbaar. Wij gaan (gelukkig) niet meteen dood nadat we ons hebben voortgeplant. Maar waarom niet, zou je je misschien afvragen, als voortplanting het enige doel is van ons leven? Nou, ten eerste zou Darwin zeggen dat mensen (in tegenstelling tot zalmen) een belangrijke rol spelen in de opvoeding van hun kinderen. Als we meteen doodgaan nadat we kinderen krijgen, kan niemand onze kinderen beschermen en opvoeden tot de leeftijd dat ook zij zich weer voort kunnen planten. Zo kan onze langere levensduur verklaard worden met het Darwinistische gedachtegoed.

Maar is alles wat wij doen gericht op voortplanting? Zijn we de hele dag bezig om de meest succesvolle exemplaren van het andere geslacht te verleiden, zodat we zo succesvol mogelijk nageslacht kunnen krijgen en onze genen blijven voortbestaan?

Veel van ons gedrag zou met een beetje fantasie wel zo verklaard kunnen worden. We kopen dure kleren, makeup en haarstylingproducten, we willen veel geld verdienen en gaan naar de fitness-school. Allemaal om zo goed mogelijk voor de dag te komen in ‘the survival of the fittest’, zou een hardcore Darwinist zeggen. Denk je er echter iets langer over na, dan zul je bedenken dat we ook gedrag vertonen dat niet het doel van succesvolle voortplanting dient. Zo leven priesters soms hun hele leven zonder seks (het celibaat). Ook is een aanzienlijk deel van de bevolking homo-, bi-, interseksueel of aseksueel (ongeveer 8%), waarbij ze in de meeste situaties kinderloos blijven. Veel heteroseksuele koppels blijven overigens ook kinderloos. Ze willen gewoon geen kinderen, of ze vinden dat er al genoeg mensen op de planeet zijn. Als het enige doel van alle levende wezens voortplanting is, dan klinkt dit niet logisch, toch?

Memen als culturele tegenhangers van genen

Dat klopt, zou Daniel Dennett zeggen. Mensen worden niet alleen door voortplantingsdrang gedreven (door natuur) maar ook door ideeën die we bedenken (door cultuur). De ideeën die we geloven, kunnen zelfs zo krachtig zijn dat we de belangen van onze genen laten varen. Dit is goed nieuws, zou je zeggen, want nu zijn we geen blinde slaven van de evolutie die alleen maar bezig zijn met hoe we zo goed mogelijk onszelf voort kunnen planten. We kunnen ons leven leiden aan de hand van de idealen, ideeën en overtuigingen waar we in geloven!

Dit is helaas niet het geval, stelt Dennett.

Dennett denkt namelijk niet dat wij zelf de ideeën kiezen waarin we geloven, maar dat ideeën zichzelf verspreiden. Ook ideeën hebben een voortplantingsdrang. Niet echt natuurlijk, want ideeën kunnen niets willen, ze bestaan alleen in onze hoofden, maar in de praktijk werkt het wel zo. Woordjes, ideetjes en gewoontes verspreiden zichzelf via de hoofden van mensen, zonder dat wij er expliciet voor kiezen om ze over te nemen. Dennett noemt deze culturele elementen (in navolging van Richard Dawkins) memen. De memen (of in het Engels: memes) die je misschien wel kent zijn plaatjes op het internet met een grappig onderschrift. Zij hebben hun naam te danken aan Dawkins en Dennett. Ook deze grappige plaatjes hebben namelijk als doel om zichzelf zo effectief mogelijk ‘voort te planten’, te verspreiden over talloze telefoontjes en computerschermen over de hele wereld. Memes concurreren met elkaar en alleen de grappigste kunnen voortbestaan. Ook een soort survival of the fittest dus.

Een meme zoals Dennett beschrijft, is niet per se een grappig plaatje. Het kan vanalles zijn. Een woord, een idee, of een heleboel ideetjes bij elkaar die samen een groter idee vormen (zoals het Christendom of democratie). Een goed voorbeeld van een meme in zijn kleinste vorm is een stopwoordje. Veel mensen zeggen heel vaak ‘zeg maar’ of ‘ofzo’ in hun zinnen. Dit doen ze niet expres. Ze hebben deze woordjes zonder het te beseffen overgenomen van andere mensen. De woordjes zijn hun hoofd binnengedrongen, als het ware. Dennett ziet dit zo heel letterlijk. Hij vergelijkt memen met virussen die ons brein infecteren.

Alles wat voortgebracht is door cultuur is een meme of een verzameling memen. Zwarte Piet (of juist roetveegpiet), voetbal, het nieuwe liedje van Ed Sheeran, het kledingmerk The North Face, geld. Sommige memen zijn goed voor ons (mensenrechten, duurzaamheid) en sommige slecht (racisme, zelfmoordgedachten). Allemaal concurreren ze met elkaar en proberen ze onze hoofden binnen te dringen. Zo worden we vanuit onze natuur gedreven door voortplantingsdrang en vanuit onze cultuur door memen die zichzelf willen voortplanten.

 Oftewel: genen en memen bepalen al je gedachten en gedragingen. Één lichtpuntje: door te beseffen dat je onder invloed staat van genes en memes, kun je hun invloed tegengaan. Je kunt driften onderdrukken en schadelijke memen uit je hoofd bannen. Je kunt erop letten dat je geen ‘zeg maar’ en ‘ofzo’ meer zegt. Je kunt ook afscheid nemen van het geloof, als hiermee bent opgevoed maar er niet in gelooft. Memetisch onkruid wieden, noemt Dennett dit. Op deze manier kun je zelf je leven invullen met de memen die je het meest waardevol vindt (misschien wil je je leven wijden aan plastic uit de zee halen of waterputten in Afrika bouwen). Zo blijft er met de theorie van Dawkins en Dennett toch een beetje ruimte over voor zingeving in een – in het licht van de evolutietheorie – zinloos bestaan.

Opdrachten: zelfonderzoek

1. Volgens Daniel Dennett worden mensen niet alleen gedreven door natuur, maar ook door cultuur. Memen dringen onze hoofden binnen en beïnvloeden onze gedachten. Ga bij jezelf te rade: zitten er memen in jouw hoofd die zijn binnengedrongen zonder dat je er zelf voor hebt gekozen?
   1. Geef een voorbeeld van een kleine meme
   2. En van een grote meme (of een verzameling memen)

2. En denk nu eens na over wat je belangrijk vindt in je leven. Niet alleen de grote doelen, maar ook de kleine dingen die je van dag tot dag nastreeft. Waar word je blij van, wat wil je graag, waar verlang je naar?
   1. Herken je hierin de invloed van genen of memen? Verklaar je antwoord en gebruik hierbij de evolutietheorie en/of de memetica van Dawkins en Dennett.
   2. In hoeverre vind jij dat je vrij bent in het ontwikkelen van je overtuigingen en van alles wat je nastreeft in het leven? Motiveer je antwoord.