Fenomenologie (door: Michiel Hekkens)
Vrijheid en verantwoordelijkheid – Week 5 – Fenomenologie
In week twee hebben we het gehad over het manifeste en het wetenschappelijke wereldbeeld, oftewel het eerste- en het derdepersoonsperspectief. Een korte herhaling:
Het manifeste wereldbeeld kijkt van binnenuit (wat we zien, denken, voelen) naar onszelf en naar de wereld. Het wetenschappelijke wereldbeeld kijkt van buitenaf (wat we kunnen meten, voorspellen, bewijzen) naar de wereld en richt vanuit hier ook de blik naar binnen: naar ons bewustzijn. De wetenschappelijke methode heeft veel successen gevierd in het verklaren van de werkelijkheid. Door de wetenschap weten we bijvoorbeeld dat het universum 13,7 miljard jaar oud is (om maar iets te noemen). We zagen al dat Victor Lamme en Jurriën Hamer daarom vinden dat we alleen met het wetenschappelijke perspectief ons bewustzijn kunnen begrijpen. Dit is echter niet vanzelfsprekend. Om dit te laten zien, gaan we samen een gedachte-experiment doen!
Als filosofen een gedachte-experiment doen, dompelen ze zich onder in een bepaald verhaal en vragen zich daarna af wat hun gevoel (hun intuïtie) over dit verhaal zegt. Het volgende gedachte-experiment heet Mary’s Room.
Mary is een wetenschapper die zit opgesloten in een zwart-witte kamer. Ze heeft nog nooit in haar leven kleur gezien. Als wetenschapper is Mary echter een expert op het gebied van kleur. Ze weet alles wat er te weten valt. Ze weet dat objecten op verschillende manieren lichtstralen weerkaatsen, dat kegeltjes in ons netvlies gevoelig zijn voor verschillende lichtfrequenties, dat het oog elektrische signalen doorgeeft aan het brein, dat dit geïnterpreteerd wordt door de visuele cortex en dat hier uiteindelijk onze ervaring van kleur uit ontstaat. Kortom: Mary is een superexpert op het gebied van kleur. Maar dus wel een superexpert die zelf nog nooit een kleur heeft gezien.
Dan breekt plots de dag aan waarop Mary wordt vrijgelaten uit haar zwart-witte kamer! Ze gaat naar buiten en ziet voor het eerst een rode appel in de boom hangen, het groene gras in de berm en de gele narcisjes die in bloei staan. De vraag die filosofen zichzelf stellen is: leert Mary iets nieuws over kleur als ze voor het eerst naar buiten gaat?
Natuurlijk leert Mary iets nieuws door te ervaren hoe het is om kleur te zien, zeggen veel filosofen. Weten hoe iets werkt is niet hetzelfde als ervaren hoe iets werkt! Hierdoor ontsnapt er altijd iets van het menselijke bewustzijn aan de wetenschappelijke methode. We kunnen niet alleen de bril van de wetenschap gebruiken om het bewustzijn te begrijpen.
De fenomenologie kiest daarom een andere weg. Volgens fenomenologen kun je niet van binnenuit naar de wereld kijken of van buitenaf naar het bewustzijn, want bewustzijn en wereld zijn altijd met elkaar verbonden. Een mens die zijn hele leven in een pikdonkere kelder zit, heeft geen bewustzijn. De mens bestaat niet los van de wereld. De mens bestaat in-de-wereld! Zo moeten we het bewustzijn dan ook begrijpen. Als iets dat altijd in verbinding staat met iets anders. Een gerichtheid!
Om dit beter te begrijpen, duiken we nog eens in het werk van Martin Heidegger. Als ik wil weten wat een hamer is, stelt Heidegger, dan kan ik zeggen: een hamer is gemaakt van hout en metaal. Dit is de wetenschappelijke manier om de hamer te begrijpen. Maar: begrijp ik nu echt wat een hamer is? Volgens Heidegger niet. Als ik echt wil weten wat een hamer is, pak ik hem op en sla er een spijker mee in het hout. Dit is de ‘echte’ manier om een hamer mee te begrijpen.
Wetenschappers kijken naar het menselijke bewustzijn zoals ze naar de hamer kijken. Waar zijn we van gemaakt? Als antwoord vinden ze: twee grijze kwabben in een hoofd, bestaande uit myeline en neuronen. Maar: begrijpen we nu echt wat het menselijke bewustzijn is? Heidegger vindt wederom van niet. We moeten onszelf begrijpen zoals we de hamer begrijpen: door te kijken wat we in de wereld doen. Met een hamer sla je spijkers ergens in, maar wat doet het bewustzijn? Het bewustzijn beweegt zich door de wereld, waar er vanalles aan ons verschijnt. Daar kunnen we een relatie mee aangaan of niet. Dit is volgens fenomenologen de basis van het menselijke bewustzijn.
Uit de fenomenologie ontstaat het existentialisme van Jean-Paul Sartre. Daar gaan we volgende week mee aan de slag. Het is niet erg als je het nu nog niet helemaal snapt, want vanuit de misschien wat verwarrende theorie van de fenomenologie geeft Sartre vorm aan hele concrete dingen zoals de concepten waar deze lessenreeks om gaan: vrijheid en verantwoordelijkheid!