Wat is verlichting? Denk hierbij aan vrijheid, autonomie, centraal stellen van de rede en het opkomend wereldbeeld van de natuurwetenschappelijke methode en het kwantificeren en beheersbaar maken van de wereld om ons heen. De verlichting gaat uit van een samenleving waarbij de burger centraal staat. De burger moet bevrijd worden van het juk van de koning of alleenheerser. De opkomst van de burgerij gaat samen met de industrialisatie. Het was noodzakelijk dat de burgerij een centrale status zou krijgen. Zij moesten namelijk de geproduceerde spullen gaan produceren en consumeren. Daarvoor moeten ze ook in staat zijn om keuzes te maken in vrijheid. Vrijheid, autonomie, rationaliteit (door middel van logica en een soort van afwegen/berekenen/berekenend denken) zijn dan ook kenmerkend voor deze tijd in combinatie met de opkomst van natuurwetenschap. Een wetenschapsbeoefening, afwijkend van de wetenschappen die nog op de bijbel leunde in het katholieke Europa maar wel zelf voortkwam uit de eerdere katholieke wetenschapsbeoefening, die uitgaan van een specifieke natuurwetenschappelijke methode. Een methode van observeren, gegevens ordenen en categoriseren en logische conclusies trekken. Rationaliteit, het afwegen, argumenteren, vrij denken en berekenen (en vaak ook in getallen uitdrukken van onderzoeken en resultaten) werd belangrijk.
Als alles beheersbaar en daarmee het eigen leven maakbaar wordt geacht, dan is ieders eigen leven geheel de eigen verantwoordelijkheid? Maar is de mens wel in staat om vrij, rationeel en autonoom het geheel voor zichzelf te denken? Kunnen mensen dan niet voortdurend bezig zijn met het leggen van verbanden die niet bestaan? Wat denk je, in dit kader, wat het centrale idee is van de film Sinecdoche? (Soms ook getypeerd als de ultieme postmoderne film… postmodern omdat we volgens de schrijver in een tijd zijn aangekomen na (post) de moderniteit. Met de opkomst van het rationele berekenende denken, ontstond er niet alleen een wetenschap met haar natuurwetenschappelijke methode, maar ook een individu dat voor zichzelf het eigen leven kan maken. Denk hierbij aan het maakbare zelf. Tegenwoordig spreekt met ook over de quantified self (zoek maar eens op). Dat ieder mens d.m.v. technologie talloze gegevens over zichzelf kan verkrijgen (hartslag, stappen, bloeddruk, waterhuishouding, stress, beweging, etc. etc.). Hierachter zit een idee dat de mens (burger) heel goed in staat is voor zichzelf te bepalen (af te wegen rationeel) wat nodig is en wat niet. Echter, in het boek “Bounded Rationality” maakt Herbert Simon duidelijk dat dit helemaal niet zo vanzelfsprekend is. Zeer intelligente mensen kunnen in zeer eenvoudige situaties, de logische keuze maken wanneer er niet meer dat 3 opties zijn met een maximum van 7 opties/keuzes. Stel je voor dat je een hypotheeklening voor 30 jaar moet afsluiten, je bent niet hyperintelligent, maar wordt wel geacht uit een hele set aan hypotheekvormen te kiezen en dat alles af te wegen richting de komende 30 jaar (werd, familieomstandigheden, economische crisis, etc.). Het is maar zeer de vraag of mensen dermate goed kunnen bepalen wat ze zelf willen. Daarnaast merken we ook dat we mensen ook opvoeden als afwegers… Stress is wellicht voor een deel het gevolg van het idee dat de mens alles moet afwegen en daar ook verantwoordelijk voor is. Er zijn weinig mensen die over zichzelf durven te zeggen niet in staat te zijn om te kiezen… Dat is bijna als men wil zeggen geen mens te zijn. Hierdoor gaan mensen voortdurend afwegen met alle mogelijke psychische gevolgen van dien. Mensen gaan daardoor ook talloze verbanden leggen (conspiracy theorieën). Het is niet zelden dat conspiracy-theorieën worden geopperd door mensen die juist heel intelligent zijn (goed kunnen afwegen en beredeneren). Maar als men van alles, alles wat er gebeurd is van duizenden jaren terug tot nu, en van Japan tot aan Brazilië, met elkaar gaat verbinden om voor zichzelf maar een beetje structuur in de chaos te scheppen, dan is het niet vreemd dat er heel veel mensen zijn met verwarde denkbeelden… Tegenwoordig spreken we zelfs al over “verwarde mannen” in het nieuws. Zonder cultuur en een sterke basis, gaan de vrije mens zelf een basis construeren en dat is dan van alles wat. Hier gaat de film Sinecdoche wellicht ook over. Een man die denkt dat hij ziek is en voor zichzelf talloze werelden, tijden en ideeën verbindt, die helemaal niet logisch verbonden kunnen worden. De man heeft niet in de gaten dat hij helemaal niet dood gaat, terwijl iedereen om hem heen juist wel daadwerkelijk ongelukkig wordt en zelfs dood gaan. Dit is het simulacrum (het zelfverzonnen, ideaalbeeld/illussie) kenmerken aan een systematische wijze van indelen en denken. Aan de andere kant…. zouden we het logische denken willen opgeven? Wat voor wereld is dat? Een wereld met vage Goden en onduidelijke verbanden? Lees: https://www.theguardian.com/books/booksblog/2009/may/13/synechdoche-postmodern-novel-film)
Een instrument dient om de mens te helpen. Een vork is een instrument om te eten. Techniek is daarmee een manier voor de mens om het leven makkelijker te maken en wellicht de natuur te beheersen. Volgens Adorno worden we ook gecontroleerd door techniek. Leg uit wat hij hiermee kan bedoelen. Net als Martin Heidegger gaat Adorno verder op de idee dat techniek een tweeledige functie heeft. 1. Een instrument om de mens te helpen en 2. Een doel op zich. De techniek als doel op zich gaat over de idee dat de mens een techniek niet alleen gebruikt maar dat de techniek ook de mens gebruikt. De techniek heeft mensen nodig om techniek te kunnen blijven zijn. De mens vult deze taak vanzelfsprekend in. Hoeveel jongeren moeten wel niet klaargestoomd worden als toekomstige technici? Kijk eens naar het 21st century skills model in het onderwijs. Een van de skills is computational thinking. Leerlingen moeten technisch leren denken. Dit is niets anders dan rationeel afwegend en logisch denken. Mensen moeten van alles maar vooral ook aanpassen aan de techniek. Mensen moeten dit niet alleen maar ze doen dit ook. Kijk maar eens om je heen hoeveel mensen gebiologeerd staren naar de eigen smartphone en daarmee de smartphone maar ook de apps op de smartphone dienen. De mens wordt daarmee een instrument van de smartphone… De mens is een handige tool van apps als facebook en instagram om ze van informatie te voorzien die bijvoorbeeld verkoopbaar is. Wie beïnvloedt nu eigenlijk wie of wat? Controleert de mens de techniek of de techniek de mens? En wat als de techniek op een gegeven moment geen mens meer nodig heeft, maar zelf technieken kan bedenken (Artificiële intelligentie)?
Wat is het gevolg van de invloed van techniek op de cultuurindustrie? De cultuurindustrie gaat over de industrialisering van de cultuur en specifiek de vertechnologisering van de cultuur. Technieken worden ingezet om culturele dingen (film, kunst, muziek) zo te produceren dat ze goed verkopen. Cultuur wordt een verkoopproduct en cultuurproducenten werken in fabrieken. Dit heeft natuurlijk impact op kunst en creativiteit.
In hoeverre kunnen kunstenaars zich onttrekken van de techniek en het kapitalisme? Heel moeilijk. Eigen mening. Misschien dat de entrepreneur (diegenen die nieuwe, innovatieve bedrijven starten) zoals Elon Musk de kunstenaars van de toekomst zijn, maar dit zou voor mij wel een verarming van kunst en cultuur zijn.
Wat is het verschil tussen Schiller en Adorno als het gaat om de bijdrage van de kunst voor de samenleving? Denk hierbij aan het verschil tussen enerzijds het streven naar harmonie en anderzijds het zoeken naar dissonanten en disharmonie. Schiller gaf aan dat alle kunstwerken iets zeggen over het algemene/het goddelijke/de waarheid. Adorno ziet voor de kunst juist een plek als criticaster van wat er bestaat. Kunst moet schoppen en vloeken en tegen de heersende algemeenheid ingaan.
Hebben de idealen van de kunst een eindpunt bereikt in de tegenwoordige tijd? Is kunst nog mogelijk in een technologische tijd? Leven we alleen nog in een technologische tijd? Dit blijft een moeilijke vraag.
Verdwijnt de film als kunstvorm in alle filmtheorieën die we nodig hebben om haar te begrijpen en kunnen we de film als kunstvorm nog begrijpen wanneer algoritmes ons denken analyseren en film produceren die aansluiten bij wat we graag willen zien/consumeren? Eigen mening.