Het derde persoonsperspectief Jurriën Hamer (door Michiel Hekkens)

door filosofie
in Geen categorie, Het derdepersoonsperspectief
on 30 november 2021

Het derdepersoonsperspectief van Victor Lamme en Jurriën Hamer (door Michiel Hekkens)

Deze week stuiten we voor het eerst (maar zeker niet voor het laatst) op een belangrijke splitsing in mensbeelden: die van het eerste- en het derdepersoonsperspectief. Volgens Wilfrid Sellars (1912-1989), een bekende Amerikaanse filosoof, is het verklaren van het verschil tussen deze twee perspectieven zelfs het belangrijkste probleem van de hele filosofie. Laten we eens kijken wat ze inhouden!

Het eerstepersoonsperspectief: vrij en verantwoordelijk

Het eerstepersoonsperspectief is het perspectief zoals wij dat ieder moment opnieuw beleven, namelijk: er bevindt zich een ‘ik’ in mijn hoofd die keuzes maakt en mijn leven richting geeft. Of het nu gaat om de keuze tussen een bolletje citroenijs of chocoladeijs; tussen een Snickers netjes afrekenen bij de kassa of stiekem in mijn jaszak steken; tussen een rustig bestaan met huisje, boompje, beestje of een heftig bestaan vol drank en drugs. Ik kies er zelf voor, uit vrije wil. Iedere keuze bepaalt een beetje meer wie ik zal zijn in mijn leven.

Het eerstepersoonsperspectief is leidend voor onze instituties. Kies ik voor een Snickers in mijn jaszak in plaats van hem af te rekenen, dan krijg ik straf als ik word gepakt. Ook de rechter gaat er namelijk vanuit dat ik een vrij mens ben. ‘U had ook de Snickers netjes kunnen afrekenen,’ zal de rechter zeggen. ‘U bent verantwoordelijk voor uw keuze en daarom verdient u straf.’

Het derdepersoonsperspectief: onvrij en niet verantwoordelijk

Victor Lamme en Jurriën Hamer vinden dat het eerstepersoonsperspectief gebaseerd is op een illusie. We lijken wel vrij in het maken van onze keuzes, maar dat zijn we niet. Onze keuzes liggen al vast, oftewel: ze zijn gedetermineerd. Wie we worden en hoe ons leven zal verlopen, daar kunnen we helemaal niets aan doen. Dit wordt bepaald door de omgeving waarin we opgroeien, de hersens die we krijgen toebedeeld en de rol van toeval. Ik heb geen enkele invloed. Het enige dat ik in mijn hersenpan volgens Victor Lamme doe, is achteraf redenen verzinnen voor de keuzes die allang door andere delen van mijn brein zijn gemaakt. Deze zogenaamde ‘kwebbelbox’ is ontstaan omdat mensen sociale wezens zijn, die altijd van zichzelf en van elkaar willen weten waarom ze iets zus of zo hebben gedaan. Omdat de echte reden diep in onze grijze massa verstopt zit en niet te achterhalen is, heeft ons brein (onder invloed van evolutie) een kwebbelbox gecreëerd waarmee we tegen elkaar raak kunnen kwebbelen!

De ideeën van Lamme passen binnen het derdepersoonsperspectief. Dit betekent: een perspectief dat buiten onszelf ligt. We kijken niet van binnenuit, maar van buitenaf. Het derdepersoonsperspectief wordt ook wel het wetenschappelijke perspectief genoemd. Als men door een wetenschappelijke bril naar de mens kijkt, ziet men een eindeloze reeks van causaties, van oorzaak en gevolg. De neuronen in ons hoofd reageren op zintuiglijke prikkels en geven elektrische stroompjes aan elkaar af die onze gedachten en onze handelingen bepalen. Deze processen verlopen volgens noodzakelijke patronen, ze kunnen niet opeens anders verlopen doordat ‘ik’ mijn vrije wil gebruik. Hierdoor ligt het vast of ik citroen- of chocoladeijs kies, hoezeer het ook voelt alsof ik vrij kan kiezen. De vrije wil kan niet bestaan, want dit gaat in tegen de wetten van de natuur die de wetenschap heeft ontdekt.

Jurriën Hamer stelt in zijn boek ‘Waarom schurken pech hebben en helden geluk’ dat we mensen niet moeten afrekenen op hun keuzes. Ze kunnen er namelijk niets aan doen. De schurk kan er niets aan doen dat hij een slechte opvoeding heeft gehad, dat hij een laag IQ (of EQ) heeft en dat hij een impuls in zijn brein voelt waardoor hij een Snickers in zijn jaszak steekt. De rechter heeft ongelijk: hij had er niet voor kunnen kiezen om de Snickers netjes af te rekenen. Het is daarom niet eerlijk om hem hard te straffen. Hamer is niet tegen straf an sich, maar deze zou zich puur moeten richten op rehabilitatie (ervoor zorgen dat de gevangene zich na vrijlating aan de wet gaat houden) en niet op wraak. Evenmin kunnen helden er iets aan doen dat ze zo dapper zijn: hun hersenen zijn zo simpelweg geprogrammeerd.

Hamer pleit dan ook voor een maatschappij waarin er geen grote beloningen of straffen worden uitgedeeld. Succesvolle zakenmannen, advocaten of andere grootverdieners moeten een groot deel van hun rijkdom inleveren, want ze hebben hun rijkdom niet zelf verdiend. Dit geld moeten we gebruiken om alle criminelen, verslaafden en andere ongelukkigen mee te helpen. Kortom: omdat we volgens het derdepersoonsperspectief onvrij zijn en niet verantwoordelijk voor onze keuzes, moeten we de welvaart in onze samenleving zo gelijk mogelijk over iedereen verdelen.

Vrij of gedetermineerd, verantwoordelijk voor mijn keuzes of juist slachtoffer van mijn keuzes, er staat nogal wat op het spel. Hier is het laatste woord niet over gesproken! Het vrije wil-debat is al eeuwen bezig en ook in het vervolg van deze lessenreeks dalen we nog een aantal keer af in de kloof tussen het eerste en het derdepersoonsperspectief, zoals we dat als filosofen horen te doen (althans, volgens Wilfrid Sellars).